दक्षिण एशियामा भारत र पाकिस्तानबीचको दीर्घकालीन तनाव पुनः चर्किएको छ, जसले क्षेत्रीय सुरक्षा परिदृश्यमा नयाँ बहसको सुरुवात गराएको छ। पछिल्ला घटनाक्रमहरूले सैन्य प्रविधि र बदलिंदो गठबन्धनहरूको प्रभावलाई उजागर गर्दै क्षेत्रीय रणनीतिक सन्तुलनमा पुनर्विचार गर्न बाध्य बनाएको छ।
पाकिस्तानका विदेशमन्त्री इशाक दारले संसदमा घोषणा गरेअनुसार, पाकिस्तान वायु सेनाले तीनवटा भारतीय राफेल लडाकु विमानहरू खसालेको दाबी गरेको छ। यस सैन्य सफलताको श्रेय चीनमा निर्मित जे–१० सी लडाकु विमानलाई दिइएको छ। घटनापछि चीनको दूतावासबाट देखिएको चासो र उत्साहले यो घटना केवल दुई देशबीचको झडप मात्र नभई व्यापक भू–राजनीतिक प्रभावहरू बोकेको संकेत गर्दछ।
चीनमा निर्मित जे–१० सी लडाकु विमानको प्रयोगले पहिलोपटक प्रत्यक्ष सैन्य संघर्षमा यसको प्रभावकारिता प्रमाणित गरेको छ। यस विमानमा जडित पीएल–१५ क्षेप्यास्त्र, जसको दाबी गरिएको मारक क्षमता १४५ किलोमिटर रहेको छ, युद्धमैदानमा सफलतापूर्वक प्रयोग भएको देखिन्छ। यसले चीनको सैन्य प्रविधि अब केवल सैद्धान्तिक क्षमतामा सीमित नरही वास्तविक युद्धमा पनि प्रभावकारी रहेको संकेत गर्दछ।
पश्चिमी राष्ट्रहरूले आफ्ना हतियारहरूलाई आधुनिक युद्धको शिखरको रूपमा प्रस्तुत गर्दै आएका छन्। तर, हालको घटनाले चीनलाई यो स्थापित व्यवस्थाको चुनौतीकर्ता बनाएको छ। यो विकास केवल पाकिस्तानको सैन्य सफलताको कुरा होइन; यो वैकल्पिक सैन्य उत्पादन र आपूर्ति सञ्जालहरूको उदयको संकेत हो, जसले राष्ट्रहरूलाई परम्परागत पश्चिमी प्रभुत्वबाट बाहिर विकल्पहरू प्रदान गर्दछ।
हालका वर्षहरूमा भारतले आफ्नो हतियार आयातमा विविधता ल्याउँदै आएको छ, रुसमा निर्भरता घटाउँदै फ्रान्स, अमेरिका र इजरायलजस्ता पश्चिमी आपूर्तिकर्ताहरूमा केन्द्रित हुँदै आएको छ। तर, फ्रान्समा निर्मित “४.५ जेनेरेसन” राफेल विमानहरूलाई सजिलैसँग खसालिएको दाबीले भारतको रक्षा रणनीतिमा प्रश्न उठाएको छ। भारतको रक्षा बजेट कागजमा ठूलो देखिए पनि, वास्तविक आधुनिकीकरण प्रक्रिया अपेक्षित स्तरमा पुग्न नसकेको देखिन्छ।
विपरीत, पाकिस्तानले चीनसँगको सैन्य सहकार्यलाई बलियो बनाउँदै आएको छ। स्टकहोम अन्तर्राष्ट्रिय शान्ति अनुसन्धान संस्थान (SIPRI) का अनुसार, २०१९ देखि २०२३ सम्म पाकिस्तानको ८२ प्रतिशत हतियार आयात चीनबाट भएको छ। यो गहिरिँदो सैन्य–औद्योगिक साझेदारीले दक्षिण एशियाली रणनीतिक शक्ति सन्तुलनमा चीनलाई महत्वपूर्ण निर्धारकको रूपमा स्थापित गरेको छ।
चीन र पाकिस्तान संयुक्त रूपमा जेएफ–१७ ब्लक–३ विमानको उत्पादनमा संलग्न छन्, जसमा पनि पीएल–१५ क्षेप्यास्त्र जडित गरिएको छ। पाकिस्तानी सञ्चार माध्यमहरूमा प्रसारित एक भिडियोमा यस क्षमतालाई “दमदार मुक्का” भनेर उल्लेख गरिएको छ, जसले रणनीतिक मनोवैज्ञानिक प्रभाव पनि पार्ने संकेत गर्दछ।
यस सन्दर्भमा, यो संघर्षलाई केवल दुई राष्ट्रबीचको विवादको रूपमा हेर्नु एक सरलीकरण हुनेछ। यो प्रमुख हतियार व्यापार, रणनीतिक गठबन्धनहरू र प्रविधिको परीक्षणको क्षेत्र पनि हो। हालका घटनाक्रमहरूले पश्चिमी निर्मित हतियारहरूको क्षमतामा व्यावहारिक पुनर्मूल्यांकन आवश्यक बनाएको छ। जसरी अन्य संघर्षहरूमा रुसी हतियारहरूको प्रभावकारितामा प्रश्न उठाइएको छ, त्यसैगरी भारतीय सन्दर्भमा पश्चिमी उपकरणहरूको उपयोगितामा पनि गम्भीर पुनर्विचार आवश्यक देखिन्छ।
भारत र पाकिस्तानबीचको तनाव केवल स्थानीयकृत क्षेत्रीय मुद्दा होइन। यसले स्थापित शक्ति सन्तुलन, सैन्य उपकरणहरूको मूल्यांकन र व्यापक भू–राजनीतिक धारणाहरूलाई चुनौती दिएको छ। चिनियाँ सैन्य प्रविधिको सफल प्रयोगले सैन्य शक्ति केवल परम्परागत धारणा र प्रचारमा सीमित नरही वास्तविक प्रयोगमा आधारित हुनुपर्ने आवश्यकता देखाएको छ।
दक्षिण एशियाको सुरक्षा संरचना परिवर्तनको प्रक्रियामा छ। भविष्यमा शक्ति सन्तुलन केवल रुस, अमेरिका वा युरोपजस्ता परम्परागत शक्तिहरूमा निर्भर रहने छैन। बरु, स्थानीय साझेदारीहरू, वैकल्पिक प्रविधिहरू र रणनीतिक आत्मनिर्भरता खोजी नै भविष्यका परिभाषक सिद्धान्तहरू बन्न सक्ने सम्भावना देखिन्छ।
