बैतडी । असोज–कात्तिक लागेसँगै सुदूरपश्चिमका गाउँघरमा फेरि जीवनको हर्षोल्लास फैलिएको छ। खेतमा सुनौला बाला हल्लिँदै गर्दा किसानहरू धान काट्न, “गाज्यौ खर” जम्मा गर्न र गहुँ छर्ने तयारीमा व्यस्त छन्।
बैतडीको सूर्नाया गाउँका किसान गणेश कुँवर भन्छन्, “धान थन्क्याउने र गहुँ छर्ने समयले गाउँमा नयाँ उर्जा ल्याएको छ। विदेशमा रहेका परिवारका सदस्यहरू पनि फर्किन थालेका छन्, गाउँ फेरी बाँचेजस्तै लाग्छ।”
त्यसैगरी, पाटन नगरपालिका–३ का धनिराम लुहारले “गाज्यौ खर” काट्ने कामलाई वर्षकै सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कार्य之一 बताउँछन्। “यो खरले वर्षभर पशुलाई घाँस र मानिसलाई ओछ्यान–छानाको सामग्री दिन्छ,” उनले भने।
कृषि र संस्कृतिको यो मिलन सुदूरपश्चिमका गाउँहरूमा श्रम र मेलमिलापको उत्सवझैं देखिन्छ। गाउँकी लक्ष्मी महरा भन्छिन्, “खर काट्ने, बाँध्ने र काँधमा बोकेर थन्क्याउने दृश्य गाउँको आत्मा हो — सबै मिलेर काम गर्ने, गीत गाउँदै रमाउने।”
मेलौली गाउँकी ६५ वर्षीया गोमती नायक पुराना दिन सम्झिन्छिन्, “पहिले लुटा बनाउँदा गीत गाउँथ्यौं, हाँस्थ्यौं, साँझमा सबैको घरमा भात–दाल खाँदै रमाइलो हुन्थ्यो। अहिले त्यो संस्कार हराउँदै छ।”
तर अहिले ती रमाइला परम्पराहरू धमिलो बन्दै गएका छन्। विदेश पलायन, श्रमशक्ति अभाव र आधुनिक खेती प्रणालीका कारण “गाज्यौ खर” जस्ता मौलिक अभ्यास लोप हुँदै गएका छन्। “पहिले हरियो पाखा अब झाडी र बाँझो बारी बनेका छन्,” नायकले दुःख व्यक्त गरिन्, “गाज्यौ केवल घाँस होइन, यो गाउँको सम्बन्धको प्रतीक हो।”
यसैबीच, कृषि ज्ञान केन्द्र बैतडीका प्राविधिक महेश पाण्डेका अनुसार असोजको अन्तिम सातादेखि मङ्सिरको दोस्रो सातासम्म गहुँ छर्ने उपयुक्त समय हो। उनी भन्छन्, “डब्लु के १२०४, स्वर्गद्वारी, दाँते र गौतम जातका गहुँका बीउ अहिले बढी प्रयोग भइरहेका छन्।”
कृषि ज्ञान केन्द्रका प्रमुख हरिदत्त जोशीका अनुसार बैतडीमा हाल १५ हजार चार सय हेक्टर क्षेत्रफलमा गहुँ खेती भइरहेको छ। तर आधाभन्दा बढी क्षेत्रमा अझै सिँचाइको पहुँच छैन।
धानको भकारो, खरको थुप्रो र गहुँछर्ने तयारीसँगै सुदूरपश्चिमका किसानहरूको व्यस्तता केवल खेती होइन, जीवनको पुनःउत्सव हो — जसमा पसिना, परिश्रम र परम्पराको सुगन्ध मिसिएको छ।