भोजपुरका हरियाली डाँडाकाँडा र साँघुरा बस्तीहरूमा बिहानको हावा बग्दा खेतका बालीहरू रमाइरहेका हुन्छन्। तर यी सुन्दर गाउँभित्र एउटा पुरानो कथा आज पनि जिउँदो छ—बालीघरे प्रथा। देशको संविधानले छुवाछूत र जातीय विभेदलाई गैरकानुनी ठहर गरिसकेको छ, सहरका गल्लीहरूमा कंक्रिटको आधुनिकता पलाइसकेको छ, तर गाउँको ढोकाभित्र अझै पनि अन्नको भारीमा मजदुरी जोख्ने चलन यथावत् छ।
यहाँका धेरै दलित परिवारको जीवन यही परम्पराले चलाइरहेको छ। फलाम कुट्ने, धारे लगाउने, कपडा सिलाउने जस्ता सीपमूलक कामको ज्याला उनीहरूले नगदमा होइन, धान–मकैको बोरामा पाउँछन्। वर्षभरको मेहनतको बदलामा १० पाथीदेखि एक मुरीसम्म धान, चाडपर्वको बेलामा थोरै मासु, चामल, नुन, कहिलेकाहीँ सेलरोटी। यही हो बालीघरे। पौराणिक जस्तै लाग्ने यो चलन अझै पनि भोजपुरका करिब ४० प्रतिशत दलित समुदायको बाध्यता बनेको छ।
दलित अधिकारका अभियन्ता दुर्गा रणपहेली भन्छन्, “यो काम हाम्रो बाउबाजेले गरेका थिए, हामीले नगर्ने भन्न पनि गाह्रो छ। जीवन धान्न विकल्प छैन।” गाउँमा वैकल्पिक रोजगारी छैन, नगद कमाउने बाटो छैन, त्यसैले यो प्रथा वर्षौँदेखि बाँधिएको छ। सामाजिक चेतनामूलक अभियानहरू चलेका छन्, तर गरिबीको बेडी छिनाल्न सकिएको छैन।
युवापुस्ताको सोच भने बिस्तारै फेरिँदै छ। उचित ज्याला नपाएपछि उनीहरू शहरतर्फ आकृष्ट भइरहेका छन्। कतिपय युवाले गाउँमै कपडा सिलाउने काम त गर्छन्, तर बालीघरेको साटो नगद खोज्छन्। तर गाउँको पुरानो सोच र सीमित रोजगारीका कारण धेरैलाई अझै पनि अन्नकै बदलामा श्रम बेच्नुपरेको छ।
देशले संघीयता, लोकतन्त्र, र सामाजिक न्यायका अनेक उपलब्धि पाएको छ। तर भोजपुरका यी गाउँमा आज पनि मानिसको श्रमको मूल्य अन्नको मापनले तोकिन्छ। हरेक चाडपर्वमा थोरै मासु र चामलको भारी पाउने आशामा दलित परिवार वर्षभर फलाम कुट्छन्, धारे ठोक्छन्, सिउनी चलाउँछन्। समयले धेरै कुरा बदलेको छ, तर यहाँको घडी जस्तै स्थिर छ—बालीघरेको कथा अझै टुटेको छैन।