नेपालमा जनप्रिय नेतृत्व र व्यवस्थाबीचको टकराव नयाँ होइन। यो लेखमा कुलमान घिसिङदेखि बालेन शाहसम्मको अनुभवलाई केलाउँदै, नेपाली राजनीतिमा जनचाहना र पुरानो व्यवस्थाबीचको द्वन्द्व र सुधारको बाटोमा देखिएका चुनौतीहरूको विश्लेषण गरिएको छ।
जनप्रिय नेतृत्वमाथि प्रहार: कुलमान र बालेनको प्रसङ्ग
आमजनताले मन पराएका र कार्यकुशलता देखाएका कुलमान घिसिङलाई सरकारले हटायो। उनीमाथि भ्रष्टाचारदेखि जिम्मेवारी पूरा नगरेको जस्ता आरोप लगाइयो। तर विडम्बना के थियो भने आरोप लगाउनेहरूकै छवि र इतिहास जनमानसमा भ्रष्ट थियो।
यस्तै स्थिति काठमाडौं महानगरपालिकाका मेयर बालेन शाहको पनि भयो। उनले महानगरका प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत सरोज गुरागाईंलाई भ्रष्टाचारको आरोप लगाउँदै बिदामा पठाए। उनले लगातार मन्त्रालय र सरकारलाई नयाँ अधिकृत पठाइदिन ताकेता गरिरहे तर सरकारले टेरपुच्छर नलगाएपछि, उनले फेसबुकमार्फत आफ्नो असन्तुष्टि र निराशा व्यक्त गरिरहे।
महानगरको कार्य ठप्प: पीडित कर्मचारी र नागरिक
प्रमुख प्रशासकीय अधिकृतको अभावमा महानगरको आर्थिक क्रियाकलाप पूर्णतः ठप्प भयो। कर्मचारी र नगरप्रहरीले तलब नपाउने अवस्था सिर्जना भयो। काठमाडौंको महँगीमा तलब नपाएर महिनौं बिताउन कर्मचारीहरूलाई ज्यादै कठिन भयो। स्कुलले शुल्क कुर्दैन, किराना पसलले सधैँ उधारो दिँदैन।
निराशामा मेयर बालेनले यहाँसम्म धम्की दिए कि कार्यकारी अधिकृत नपठाए नेताहरूलाई टुकुचामा गाडी दिनेछन्। यो भाषाशैली शिष्ट र मर्यादित थिएन, तर लामो समयसम्म एउटै विषयमा संघर्ष गर्दा र सरकारले घुँडा टेकाउने नियत राख्दा उनको आक्रोश बढेको बुझ्न सकिन्थ्यो।
राजनीतिक द्वन्द्व र व्यक्तिगत टकराव
बालेनले पहिलेदेखि नै केपी शर्मा ओलीलाई निसाना बनाउँदै आएको पृष्ठभूमिमा, ओलीले बालेनको माग पूरा गर्न चाहने सम्भावना कम थियो। ओलीले यसलाई “देखाइदिने अवसर” का रूपमा लिए। बालेन आफैंले पनि बारम्बार “देखाइदिने” खालका स्ट्याटस लेखिरहेका थिए। यो द्वन्द्वमा पीडित भए काठमाडौंका कर्मचारी र आम नागरिक।
व्यवस्थाको समस्या र अधिकारीहरूको भूमिका
कुलमान र प्रशासकीय अधिकृतको अवस्थामा केही भिन्नता छ। कुलमानलाई सरकारले नियुक्त गर्न र हटाउन सक्थ्यो। तर प्रशासकीय अधिकृतलाई सरुवा गर्न सकिन्थ्यो, हटाउन भने गाह्रो थियो। बालेनले आफूसँग “ट्युनिङ मिल्ने” अधिकृत खोजेका थिए, जुन काम गर्नका लागि आवश्यक पनि हुन्छ।
नेपालमा मन्त्रीको लहडमा एक महिना नपुग्दै हजारौँ कर्मचारी सरुवा गरिएका उदाहरणहरू छन्। मन नपरेका कर्मचारीलाई जगेडामा थन्क्याउने चलन पनि छ। त्यसैले एउटा अधिकृत परिवर्तन गर्न कुनै समस्या थिएन। तर सरकारको नियत बालेनलाई असफल बनाउने देखियो।
भ्रष्टाचारको आरोप र छानबिनको महत्व
कर्मचारीमाथि भ्रष्टाचारको आरोप ठूलो र हानिकारक हुन्छ। यदि कोही वास्तवमै भ्रष्ट छ भने सरुवा गरेर अन्यत्र भ्रष्टाचार सार्नु उचित होइन। छानबिन गरेर दोषी देखिए कारबाही र निर्दोष देखिए सफाइ दिनु आवश्यक छ। तर नेपालमा छानबिन न समयमा हुन्छ, न स्वच्छ हुन्छ। त्यसैले छानबिनअघि नै कसैलाई भ्रष्ट भन्नु पनि गलत हो।
सार्वजनिक पदाधिकारीको भूमिका र संवाद
सार्वजनिक पद सम्हालेपछि व्यक्तित्व र गतिविधि पनि सोहीअनुसार हुनुपर्छ। सरोकारवालाहरूसँग निरन्तर संवाद, सहकार्य र सहज पहुँच आवश्यक छ। नेपालका अधिकांश नेताहरू धेरै बोल्ने र जथाभावी अन्तर्वार्ता दिने गर्छन्, तर बालेन चाहिँ बोल्नै पर्ने सार्वजनिक विषयहरूमा पनि मौन रहेर, आमचासो रहेका विषयमा दोहोरो संवाद नगरी फेसबुकमार्फत एकतर्फी अभिव्यक्ति दिने गरेको देखिन्थ्यो।
बालेनको शक्ति र कमजोरी
समस्यालाई सामना गर्ने, सिर्जनात्मक रूपमा वार्ता गर्ने र सम्झौता गर्ने धैर्य, कूटनीति र क्षमताको अभाव उनको सबैभन्दा ठूलो कमजोरी हो। सामाजिक सञ्जालमा प्रयोग गर्ने भाषाशैली पनि उनले सुधार गर्नुपर्ने विषय हो। केही बैठक र भेलाहरूका भिडियोमा उनी सभ्य र तार्किक देखिन्छन्।
नेपाली राजनीतिमा ‘विधि’ र व्यवहार
बालेनको तर्क छ – उनले वैधानिक तरिकाले मन्त्रीलाई पत्राचार गरेका छन्। तर नेपालमा ‘विधि’ भन्ने बसेकै छैन भन्ने वास्तविकता उनले बुझ्न सकेनन्। परिस्थितिअनुसार विधिका नाममा अल्झिएर असफल हुनुभन्दा लचिलो भएर काम सम्पन्न गर्नु महत्वपूर्ण छ। त्यसै गरी, विधि बसाल्दै जाने दायित्व सबैको हो।
नेतृत्वका सकारात्मक पक्षहरू
मेयर भएपछि बालेनले सबै नेता र सरोकारवालाहरूलाई भेटेका थिए, जुन राम्रो लक्षण थियो। वडाध्यक्षहरूले सुरुमै विरोध र असहयोग गरे पनि, उनले बिस्तारै सहज सम्बन्ध बनाएका थिए। स्वतन्त्र मेयरका लागि पार्टीको टिकटबाट निर्वाचित उपमेयर र वडाध्यक्षहरूसँग काम गर्न सजिलो थिएन, तर उनीहरूबीच न्यूनतम मतभेद देखिन्थ्यो।
बहुदलीय व्यवस्थामा कसरी अगाडि बढ्ने?
बालेनको शहरलाई सुन्दर र व्यवस्थित बनाउने चाहना स्पष्ट छ। नेपालमा सम्भवतः सबैभन्दा लोकप्रिय छवि पनि उनकै थियो। उनले त्यो गतिलाई पुनः प्राप्त गर्नुपर्छ। बहुदलीय व्यवस्थाको बाध्यता र सौन्दर्य दुवै बुझ्नु आवश्यक छ।
निष्कर्ष: यो जीत-हारको विषय होइन
केहीले यो प्रकरणलाई बालेनको पतन भनेर प्रचार गरेको देखिन्छ भने केहीले राजनीतिक स्वार्थका लागि उनीमाथि छद्म उक्साहट गरेको देखिन्छ। पहिलोपटक राजनीतिमा आएको व्यक्तिसँग अनुभवी राजनीतिज्ञ जस्तो कूटनीति हुन सक्दैन। नेपालमा केवल नियम-कानुन अनुसार चल्न खोज्दा सफलता प्राप्त गर्न मुश्किल छ।
यो जीत या हारको विषय होइन। बालेनमाथि भ्रष्टाचारको आरोप लागेको छैन, चरित्रमाथि प्रश्न उठेको छैन। जनताद्वारा प्रत्यक्ष निर्वाचित मेयरलाई फेर्न सकिँदैन, तर काम गर्न सजिलो हुने गरी कर्मचारी फेर्न सकिन्छ। सरकारले ईगो नराखी मेयरलाई सहयोग गरेको भए राम्रो हुने थियो।
बालेनमा अलिकति राजनीतिक सुझबुझ, अलिकति सामाजिक उपस्थिति, अलिकति नम्रता र अलिकति कूटनीति थपिने र अलिकति ईगो तथा आक्रोश घट्ने हो भने उनको नेतृत्व अझ प्रभावकारी हुन सक्छ। विसङ्गति देखेर र कुनै दीर्घकालीन स्वार्थ नराखी राजनीतिमा आएका नेताहरू नै नयाँ परिवर्तनका वाहक हुन सक्छन्।
#Editorial