सन् २०२५ अगस्ट १७ मा बोलिभियाले आफ्नो राजनीतिक यात्रामा ऐतिहासिक मोड अनुभव गर्यो। दुई दशकभन्दा लामो समयसम्म मुलुकमा वामपन्थी पार्टी मुभिमेन्टो टुवार्ड्स सोसलिज्म (MAS) को वर्चस्व रहेको थियो। तर यसपटक, राष्ट्रपति पदका लागि भएको निर्वाचनमा दुई केन्द्रीय–दक्षिणपन्थी उम्मेदवार—रोड्रिगो पाज र होर्गे “तुतो” क्वीरोगा—पहिलो चरणमा नै अगाडि बढ्न सफल भए। अब अक्टोबर १९ मा दुवैबीच दोस्रो चरणको मतदान हुने छ।
आर्थिक संकट र राजनीतिक विभाजन
वामपन्थीको यस पराजयको मुख्य कारण केवल चुनावी रणनीति मात्र होइन, लामो समयदेखि चुलिएको आर्थिक संकट हो। मुद्रास्फीति चरममा पुगेको छ, इन्धन अभाव तीव्र बनेको छ र दैनिक जीवनयापन कठिन बन्दै गएको छ। एक समयमा करोडौँ जनतालाई गरिबीको रेखामाथि उकास्ने उपलब्धि दिलाएको MAS अहिले जनतासँगको सम्बन्ध गुमाएको जस्तो देखिन्छ।
त्यसमा, पूर्वराष्ट्रपति एवो मोरालेस र राष्ट्रपति लुइस आर्सेबीचको कटु द्वन्द्व पार्टीलाई थप कमजोर बनायो। आर्से सरकारद्वारा मोरालेसलाई उम्मेदवारीमा रोक लगाइएपछि उनले आफ्ना समर्थकलाई शून्य वा अवैध मत हाल्न आह्वान गरे, जसले पार्टीभित्रको फुट झनै प्रस्ट पार्यो। चुनाव हार्नु केवल तत्कालीन परिणाम होइन, MAS भित्रैको गहिरो संकटको लक्षण हो।
जनआन्दोलन र संगठनको कमजोरी
मोरालेसले २००६ मा सत्तामा आउँदा प्राकृतिक स्रोतको राष्ट्रियकरण, स्वास्थ्य तथा शिक्षा क्षेत्रको सामाजिकरण, र आदिवासी जनताका लागि ऐतिहासिक अधिकार सुनिश्चित गरेर ठूलो परिवर्तनको नेतृत्व गरेका थिए। गरिबी आधाभन्दा बढी घटेको थियो, चरम गरिबीमा कटौती भएको थियो, र नयाँ संविधानमार्फत ३६ आदिवासी समुदायलाई पहिचान दिलाइएको थियो।
तर, यी उपलब्धिहरूलाई राज्य संरचनामा क्रान्तिकारी रूपान्तरण मा परिणत गर्न सकिएन। सैन्य नेतृत्व, ब्यूरोक्रेसी, संघीय संरचना र पूँजीवादी शासनका आधारभूत निकायहरू पूर्ववत् रहिरहे। जनआन्दोलनहरू, श्रमिक संगठनहरू र ट्रेड युनियनहरूलाई सक्रियतापूर्वक सहभागी नगराई, पार्टी क्रमशः चुनावी संयन्त्रमा मात्र सीमित रह्यो।
यसै कारण, जब २०१९ मा अमेरिकाले सहयोग गरेको दक्षिणपन्थी शक्तिहरूले मोरालेसविरुद्ध ‘कु’ गर्यो, जनआन्दोलन तुरुन्तै प्रतिरोधमा खडा हुन सकेन। पछि मात्र वामपन्थी आन्दोलनले सडकमा फर्किएर चुनाव गराउन दबाब बनायो, जसको फलस्वरूप आर्से २०२० मा विजयी भए। तर त्यसपछि पनि आर्थिक संकटसँग जुझ्दा पार्टीले न त जनताको संगठित शक्ति प्रयोग गर्न सक्यो, न त ठोस विकल्प प्रस्तुत गर्न सक्यो।
क्षेत्रीय प्रभाव र अमेरिकी स्वार्थ
आज बोलिभियामा वामपन्थीको पतनले केवल स्थानीय राजनीति मात्र होइन, लातिन अमेरिकाभरका वामपन्थी आन्दोलनहरूलाई ठूलो धक्का पुर्याएको छ। अमेरिकाले लामो समयदेखि बोलिभियाको लिथियमलगायतका प्राकृतिक स्रोतमा आफ्नो स्वार्थ राखेको छ। MAS कमजोर हुँदा फेरि विदेशी पूँजी र नवउदारवादी नीतिहरूले हावी हुने सम्भावना बढेको छ।
यससँगै, लातिन अमेरिकाको “पिङ्क टाइड” अर्थात् वामपन्थीको उभार क्रमशः पछि हट्दै गएको देखिन्छ। चिली, कोलम्बिया, ब्राजिलजस्ता मुलुकमा पनि दक्षिणपन्थीहरू पुनः बलियो हुँदैछन्।
नेपालका लागि सन्देश
नेपालका प्रगतिशील शक्तिहरूका लागि बोलिभियाको घटनाले गहिरो सन्देश दिन्छः
- चुनावी जित मात्र पर्याप्त हुँदैन—जनआधार बलियो र सक्रिय रहनैपर्छ।
- आन्तरिक फुटले वामपन्थी आन्दोलनलाई कमजोर बनाउँछ—नेतृत्वबीच एकता र पुस्तागत रूपान्तरण आवश्यक छ।
- संरचनात्मक रूपान्तरण अनिवार्य छ—सिर्फ सम्पत्ति वितरण होइन, राज्य संरचना नै जनमुखी बनाउनुपर्छ।
- जनआन्दोलन निर्णायक हुन्छ—सडक, कारखाना र गाउँघरमा जनताको सक्रिय सहभागिता बिना स्थायी प्रगतिशील परिवर्तन सम्भव छैन।
बोलिभियाको हार स्थायी नहुन सक्छ। त्यहाँका आदिवासी, किसान र श्रमिक आन्दोलनहरू अझै जरा गाडेर रहेका छन्। उनीहरूको पुनःसङ्गठनले फेरि परिवर्तनको बाटो खोल्न सक्छ। तर अहिलेको चेतावनी स्पष्ट छ—वामपन्थी आन्दोलन केवल चुनावी राजनीति होइन, जनसंगठन र संरचनात्मक रूपान्तरणको बाटो समात्दा मात्र दीर्घकालीन सफल हुन्छ।